اشاره

حیات موجودات زنده، و از جمله انسان، در طی دورانهای طولانی شکل گرفته و قابلیت آنرا داشته و دارد که مشکلات را در برخورد با محیط زیست بر طرف کند. مشروط به آنکه این دشواریها آهسته و یک به یک بر سر راهش قرار گیرد. انسان "مدرن" ، مغرور از پیشرفتهای علمی خود محیط زیستش را به کارخانه ای عظیم برای ساخت انواع ترکیبات بالقوه خطرناک درآورده است. آلبرت شوایتزر می گفت: " انسان قدرت پیش بینی و پیش گوئی خود را از دست داده است و سر انجام روزی زمین را منهدم خواهد کرد."
ما نیز سعی داریم طی یکسری مقالات، پیرامون همین مسائل، امّا با شیوه ای گویا و ساده این مباحث را برای شما بیان کرده، دیدگاه جدیدی را فرا روی شما بگسترانیم.

گرم شدن جهان

گرم شدن جهانی عبارتست از چند برابر شدن میانگین دمای اتمسفر زمین و دمای اقیانوس ها.
تئوری گرم شدن، بیان کننده این واقعیت است که از قرن 19 و بدلیل فعالیتهای انسانی که مهم ترین آن افزایش دی اکسید کربن و "اثر گلخانه ای(greenhouse effect)" است دما رو به افزایش گذشته است. این تئوری بعدها بیان نمود که این افزایش دما در صورتیکه روند کنونی فعالیتهای انسانی در خصوص افزایش "گازهای گلخانه ای" ادامه یابد به همین صورت ادامه خواهد یافت. باید توجه داشت که بکاربردن واژه تغییر آب و هوائی (climate change) با واژه بالا همسان نیست، واژه اخیر، عمومی است و دلالت بر عامل خاصی در تغییر آب و هوا ندارد. در صورتیکه منظور ما در اینجا تغییراتی است که بواسطه دخالت انسان بوجود آمده است (anthropogenic climate change).

زمان شروع گرم شدن زمین را بسته به معیارهای مختلف، متفاوت می دانند. بعنوان مثال برخی شروع آنرا از زمان انقلاب صنعتی ، و برخی حدود پنجاه سال اخیر می دانند.
هر چند در واژه فوق عبارت "دما" پر رنگ شده است ولی وقتی که ما از این پدیده صحبت می کنیم به تغییراتی که در زمینه هائی دیگر نظیر : بارندگی کل، الگو و پراکنش آن، و سایر عناصر آب و هوائی که تحت تأثیر " اثر گلخانه ای" قرار می گیرند، نیز اشاره داریم.

در سال 1970 میلادی روند گرم شدن یا سرد شدن زمین در 100 سال آینده دقیقاً مشخص نبود، در صورتیکه در دهه اخیر سرد شدن زمین منتفی و برعکس گرم شدن زمین در کانون توجهات عموم و دانشمندان و سیاستگزاران قرار گرفته است.

تئوری ها و انتقادات

چندین تئوری برای این پدیده پیشنهاد شده است. یکسری از این تئوری ها بر تأثیر "گازهای گلخانه ای " بر این فرآیند مبتنی است. بر این اساس کشور ایلات متحده آمریکا اولین تولید کننده گازهای گلخانه ای در جهان است. صرفنظر از مباحث اقتصادی، تنها راه کاهش این امر را توقف روند فعلی آن یعنی کاهش تولید گازهای گلخانه ایمی دانند. ( پروتکل کیوتو)

منتقدان این تئوری ها عوامل دیگری را بیشتر در این امر تأثیر گذار می دانند. از دید این دسته، فرآیندهائی نظیر فعالیتهای آتشفشانی و زمین گرمائی و همچنین "فعالیت خورشید" را دلیل این پدیده می دانند و استناد این منتقدان برای گفته های خویش، وقوع دوره های سرد و گرم در طول مدت زمانی است که از عمر زمین می گذرد.

اثرات گرم شدن زمین

بسیاری از سازمانهای جهانی، دولتها و اشخاص بر این نکته تأکید داشته اند که گرم شدن زمین بر محیط زیست و کشاورزی در کل جهان تأثیر سوء خواهد داشت.
اهمیت بسیار زیاد این پدیده از جهت تأثیر آن بر سلامتی انسانها و تأثیر غیر مستقیمی است که بر اقتصاد بواسطه تأثیرش بر محیط خواهد گذاشت. کاهش سطح برف و یخ، بالا آمدن آب اقیانوس ها و دریاها، تغییرات آب و هوائی مثال های بارزی می باشند.

افزایش دمای زمین به این معناست که اکوسیستم های طبیعی در حال تعادل باید تغییر کنند. برخی گونه های گیاهی و جانوری از زیستگاه طبیعی خود طرد می شوند و بر عکس، برخی گسترش بیش از حد می یابند. البته اکوسیستمهای خیلی نادری هم دست نخورده یا با حداقل تغییر باقی می مانند.

در اثر بالا آمدن آب اقیانوس ها ( به میزان یک الی دو سانتیمتر در هر ده سال) برخی جزایر و سواحل زیر آب رفته اند. سطح میانگین دریاها از سال 1990 تا سال 2100 در رنج حدود 9 الی 80 سانتیمتر ( در مناطق مختلف) بالا آمده است. دلیل این امر نیز انبساط ناشی از گرم شدن دما و همچنین آب شدن یخچال های مختلف است.

وقتی دما افزایش پیدا کند تبخیر نیز افزایش پیدا کرده و در پی آن بارندگی و در نهایت فرسایش خاک ( و وقوع سیل و ...) افزایش می یابد و این امری است که نگرانی ها را دامن زده است به خصوص اینکه شواهدی از آن را در سالهای اخیر مشاهده می نمائیم. افزایش دمای زمین موجب گسترش برخی بیماریهای خطرناک مثل مالاریا، تب کنگو و تب زرد و ... نیز می شود.

ولی ممکن است این پدیده برخی اثرات به ظاهر مثبت را نیز بهمراه داشته باشد. افزایش تولید محصولات بدلیل افزایش دما و افزایش دی اکسید کربن یکی ار این موارد است. داده های بدست آمده از ماهواره ها، دلالت بر این دارد که در نیمکره شمالی زمین از سال 1982 افزایش تولید بیوماس زنده یا محصولات را داشته ایم. هرچند لازم به ذکر است که این افزایش همیشه مطلوب نیست ، به این دلیل که تنوع گونه های جانداران را کاهش می دهد.

گازهای گلخانه ای

گازهای گلخانه ای عبارتند از ترکیبات گازی که در " اثر گلخانه ای" نقش دارند. عمده ترین گازهای طبیعی از این دسته عبارتند از: بخار آب ( 60 درصد)، دی اکسید کربن ( 26 درصد) و اوزون.
دیگر گازها که اهمیت کمتری دارند عبارتند از: متان، اکسید نیتروژن، سولفید هگزافلوراید، هالوکربنها مثل فرئون و دیگر CFCها.

ترکیبات گازی عمده اتمسفری یعنی اکسیژن و نیتروژن (N2 and O2) جزء گازهای گلخانه ای محسوب نمی شوند به این دلیل که گازهای دو ملکولی همسان مثل: N2, O2, H2 و غیره نقشی در جذب اشعه مادون قرمز ندارند.

فعالیتهای صنعتی و کشاورزی انسانها در افزایش این گازها نقش دارند. بیشترین اثر فعالیتهای انسانی بر افزایش گاز دی اکسید کربن است. موارد زیر نمونه ای از نقش انسان در افزایش این گازها می باشند:
• سوخت های فسیلی و جنگل زدایی – افزایش دی اکسید کربن.
• چرای دامها و کشت های غرقابی مثل برنج - افزایش غلظت متان.
• استفاده از CFCs در یخچال و فریزر و مبردها و ... .

پروتکل کیوتو

این معاهده با هدف موظف ساختن کشورهای جهان به کاهش اثرات گازهای گلخانه ای و تبعات منفی گرم شدن زمین، میان کشورهای جهان به امضا رسید. معاهده در محل کیوتوی ژاپن و در دسامبر 1997 تنظیم شد و از مارچ 1998 جهت امضاء کشورهای مختلف ارائه شد و در 15 مارچ 1999 نهائی شد. در این معاهده مشخص شده که تا چه سال و تا چند درصد از گازهای گلخانه ای کاسته شود. و گازهای مورد نظر عبارتند از: دی اکسید کربن، متان، اکسید نیتروژن، سولفورهگزافلوراید، HFC ها و PFCها.
همچنین کشورهای ثروتمند ضمن متعهد شدن به اجرای مفاد این عهدنامه موظف به کمک به دیگر کشورها در این زمینه شدند.

پ.ن : این سلسله مباحث در زمینه های مختلف ادامه خواهد داشت

سید فخرالدین افضلی :: fafzali@gmail.com